مرقعات ایرانی

مرقعات و آلبوم¬های ایرانی از سدة نهم و دهم هجری
دیوید ج. روکسبورگ
انتشارات دانشگاه ییل، لندن، 2005 میلادی
51 تصویر رنگی، 125 تصویر سیاه و سفید، 380 صفحه

درمیان کتاب¬ها و پژوهش¬هایی که در گسترة نقـاشــی ایرانی دوران ¬اسلامی انجام گرفته ¬است، به¬ندرت به آثاری برمی¬خوریم که جز از پرداختن به تاریخ نقاشی و ویــژگـی¬های سبــک¬شناختی نگاره¬هــا و شناسایـــی و تجزیه و تحلیل آثار هنـرمندان، به جنبــه¬های دیگر هنــر کتاب¬آرایی ایرانی پرداخته باشند. کتاب مفصل و پژوهش کم¬نظیر دیوید روکسبورگ دراین میان نمونه¬ای استثنا به¬شمار می¬رود. محقق در این کتاب تمرکز خود را به بــررسی مرقعات و مجمـوعـه¬ها و کلیة مواد و مسایل فنی و سبک¬شناسی آن¬ها منحصــر کـرده است .
«مرقع مجموعه¬ای از قطعات طراحی، نقاشی و خوشنویسی ¬است که در دفتری مجلد به¬¬طرزی خاص ترتیب یافته¬ باشد. حواشی¬ صفحات معمولاً با تذهیب یا تشعیر آرایش¬ می¬یابند و اسامی سفارش¬دهنده و گردآورنده و گاه شرحی به¬عنوان مقدمه در ابتدا و نیز تاریخ اتمام¬کار در انتهای دفتر درج می¬شود.
مرقـع¬سـازی در ایــران از میانــة سـدة شانــزدهم م./ دهم هـ.ق. معمول شد. این با آغــــاز کاهش سفـارش¬های کتـاب¬آرایـی مقــارن ¬بود. مـرقع بهرام ¬میرزا صفـوی (بـه ¬کـوشش دوست¬محمد)، مـرقــع ¬امیـرحسین ¬بیـگ (به¬ سـرپــرستی مالک دیلمی) و مــرقع گلشن (به¬دستور جهانگیرشاه¬ گورکانی) از مشهورترین مرقعات حاوی آثار استــادان ایرانــی به ¬شمـار می¬آیند.» [پــاکباز، رویین (1378)، دایرة¬المعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر]
در این کتاب، مجموعه¬ها و مرقعات آفریده شده در دربارها و کارگاه¬های هنری ایران سدة پانزدهم/ نهم و شانزدهم/ دهم مورد بررسی قرار گرفته و ویژگی¬ها و تفاوت¬های آن¬ها به بحث گذاشته شده است. ویژگی¬های فیزیکی و ظاهری، شیوه¬های ساخته و سرهم شدن مرقعات و محتـویات آن¬ها همگی مـــورد پژوهش قرار می¬گیرند. نویسنده با تأکید، معرفی و تحلیل هفت مرقع مهمی که در دوره¬های تیموری و صفوی خلق شده است، تاریخ و تحولات این¬گونه نسخه¬های خطی و کتاب¬آرایی و ارتباط و پیوستگی¬های مرقعات با کاربست¬های فرهنگی را شناسایی و بازسازی می¬کند. چکیده¬نگاری، تبارشناسی، ارزش و اعتبار و جایگاه اجتماعی مرقعات، روند ساخت و حکایت جابه¬جایی مرقعات در طول تاریخ، از بخش¬های دیگر این پژوهش گسترده هستند. بررسی تولیدات هنری کارگاه¬ها، مقـام و جایگاه هنـرمند، شیوه¬های گوناگون مرقع¬سازی، ابزار و وسایل کار، چگونگی کنش متقابل میان کتاب¬ها و مرقعات از دیگر مباحث کتاب هستند. بیشتر170 تصویر ارایه شده در این کتاب برای نخستین بار است که عرضه و معرفی می¬شوند.
برخی عناوین فصل¬ها و مقالات کتاب عبارتند از:

- مرقعات ایرانی

- نخستین نگاه: مرقع خوشنویسی بایسنقر

- در کارگاه، مرقعات تیموری

- احیای کتاب¬ها

- سه مرقع عصر صفوی میانة سدة دهم

- مرقع بهرام¬میرزا ( 45 – 1544 م )

- موخره ، آشنایی دوباره ، وضعیت جدید

دیوید ج روکسبورگ، استاد تاریخ هنر و معماری دانشگاه هاروارد، از متخصصان و پژوهشگران مهم عرصة هنــر کتاب¬آرایی اسلامی و به¬ویژه مرقعات ایرانی است.
این کتاب در سال 2005 میلادی، با چــاپ بسیار نفیس و نگاره¬هــا و تصاویــر عالـی، در لندن و توسط دانشگاه ییل به چاپ رسیده است.


هنرهای فیگوراتیو در سده¬های میانة اسلامی و معماری بهزاد

مایکل بری
با مقدمه¬ای از استوارت کری¬ ولش
انتشارات فلاماریون، سال 2004 میلادی، پاریس
215 تصویر رنگی، 407 صفحه

پیکرنگاری و نقاشی فیگوراتیو را به¬جرأت می¬توان اساس و ساختار نگارگری ¬ایرانی ¬دانست. کمتر نگاره و نقاشی را بتوان در هنــــر نگارگـری ایران سراغ گرفت که پیکره¬های انسانی در آن حضـــور نداشته ¬باشند. طبیعت¬پـردازی، منظـرة دشت، کـوه، درختــان و... همگی تنها بهانه¬ای برای جلوه و حضور پیکره¬ها هستند. مایکل¬ بری در این اثر، با بررسی و شناسایی نمادهای گوناگون بصری رمزآمیزی که در نگاره¬های پیکره¬دار آفریده¬شده در سده¬های میانة اسلامی کاربرد داشته، به معرفی، تجزیه و تحلیل و نقد هنر فیگوراتیو در نقاشی ایرانی- اسلامی و دیگر کشورهای همسایه می¬پردازد و به¬ویژه هنرهای فیگوراتیو عصر طلایی هنر اسلامی مربوط به سده¬های چهاردهم م./ هشتم هـ¬ .ق و شانـزدهم م./ دهم هـ¬ .ق مورد تأکید و بـررسی قرار می¬گیرد.
این کتاب با تکیه بر اصول حرفه¬ای پژوهش به شناخت و رمزگشایی ویژگی¬های تمثیلی و مجازی و نمادین سنت¬های بصری و جلوة آن در قالب نمادهای مذهبی می¬پردازد. در این میان به¬ویژه آثار استاد بزرگ نگارگری ایرانی، بهزاد در اوج دوران شکوفایی¬اش در سدة یازدهم م./ نهم ¬هـ .ق، در دربار هرات مورد بررسی و پژوهش قرارمی¬گیرد. بهزاد که استاد مسلم نقاشی ایرانی بود، جلوه و شخصیت اسطوره¬ای و رمز¬آلودی در هنر ایران و جهان اسلام دارد. این تحقیق را می¬توان از نمونه¬های ارزشمند پژوهش و تحلیل علمی در رابطه با آثار استاد بهزاد دانست.
عناوین برخی از فصل¬های کتاب عبارتند از:

- نگاه و زبان بهزاد

- نقاشی ایرانی

- ساختار و شکل هنر فیگوراتیو اسلامی از سدة هشتم¬ تا شانزدهم میلادی

- معمای بهزاد
و ...

مایکل¬ بری، متخصص و پژوهشگر هنرها و فرهنگ¬ ایران، هند، پاکستان و افغانستان است و در دانشگاه هاروارد زیر نظــر استـوارت¬ کری ¬ولش به¬ مطالعة هنــر¬های¬ اسلامی می¬پردازد. وی صاحب تألیفات گوناگونی دربارة رمزشناسی و نمادپردازی در معماری اسلامی و هنرهای تصویری ایرانی دوران اسلامی است.
کتاب با چـــاپ بسیار نفیس و تمام¬رنگـی، حــاوی نگاره¬ها و تصاویر بسیاری است که می¬تواند مورد استفادة هنـرپژوهان قرار گیرد.